oktober 2014

GENEALOGIE WEVER

het wapen van de landstreek Westerwolde

De naam Westerwolde of ‘het woud van het westen’ wordt in ca.900 in een inkomenslijst van de abdij van Werden aan de Ruhr voor het eerst genoemd als Westerwalde; waarschijnlijk was het huidige overwegend agrarisch gebied indertijd zeer bosrijk. Dit wordt bevestigd door plaatsnamen als Onstwedde (ooit Unesuuido = bos van de persoon Une) en Vlagtwedde (ooit Flachtwide = dooreen gestrengeld bos). Ook zijn er veronderstellingen dat de naam Westerwolde is afgeleidt van het Germaanse woord Wes, wat “ruig” betekent; een ruig bosachtig gebied dus. Hoe dan ook, de aanduiding Westerwolde kan tegenwoordig vreemd genoemd worden; het ligt immers niet in het westen van Nederland noch in het westen van Groningen. De reden daarvan is dat dit gebied in vroeger tijd hoorde bij het bisdom Osnabruck; van uit het bisdom gezien ligt het gebied dus in het westen. Op oude kaarten van het gebied is te zien dat Westerwolde vroeger geheel ingeklemd was door veenmoerassen; het gebied lag daardoor nogal geïsoleerd waardoor de bewoners veelal op elkaar waren aangewezen. Het Westerwolder landrecht was hun wet. Het landrecht is generaties lang mondeling overgeleverd en is in 1470 voor het eerst op papier gezet. De rechtspraak berustte bij een richter die werd verkozen door twaalf “gezworenen”. De gezworenen werden gekozen door de eigenerfden in het gebied. De richter moest eerlijk, rechtschapen en van onbesproken gedrag zijn, moest eigenerfde zijn en moest wonen in Vlagtwedde of Onstwedde, indertijd de hoofdplaatsen van het gebied. In dit landrecht zijn zaken soms tot in detail geregeld. Hoe minutieus illustreert de regel: “Een hoen mag gaen buten syns heren heren hoff, soe veer als een vrouwe meyt ene vorder ploechyser mag warpen binnen die doere staen, ende warpen tusschen die benen wth”. Vrij vertaald regelt het artikel dat kippen best buiten het eigen erf mogen komen, maar niet verder dan de afstand die de vrouw des huizes met gespreide benen, staande in de deuropening, kon werpen met het voorste ploegijzer. Deze verordening zal ongetwijfeld bedoeld zijn geweest om burenruzies te voorkomen. Ook was in het landrecht geregeld dat een boerenerf bij het overlijden van de boer altijd het onverdeelde eigendom van de oudste zoon of oudste dochter (als er geen zonen waren geboren) moest worden. Eventuele broers en zussen werden uitgekocht met een geldbedrag waarvan de hoogte afhankelijk was van de welvarendheid van de boerderij. Zo was versnippering van de boerderij praktisch onmogelijk. Jongere broers konden op zoek gaan naar een erfdochter (dus de oudste dochter uit een boerengezin zonder zonen). Boeren met een eigen erf voerden van vader op zoon de naam van de boerenstede waarop ze woonden. De boerenstede, het erve, was zo belangrijk dat ook de bruidegom die introk in de boerderij van een erfdochter zich voorzag van de naam van de boerderij van zijn vrouw; hij nam dus de naam van zijn vrouw aan. Ook eventuele kinderen gaan de naam van het erve dragen. Gerdt Huisinghe was als eigenaar van het “erve Huisingh” ook genoemd naar zijn boerenerf te Onstwedde. De inwoners van Westerwolde sluiten in 1316 een overeenkomst met de bisschop van Munster. In ruil voor zijn bescherming beloven de ingezetenen van het gebied voor elk huis met een schoorsteen een jaarlijkse vergoeding van de waarde van een kip; dit noemt men de hoenderbelasting. Overeengekomen wordt dat de bisschop deze belasting nooit verhoogd. In ruil voor de belasting geeft de bisschop bescherming aan de bewoners van het gebied en staan de Westerwolders de bisschop bij in geval van oorlog. Ook wordt bepaald dat de Westerwolders geen versterkte huizen zullen bouwen zonder toestemming van de bisschop. Het heeft dus de goedkeuring van de bisschop als omstreeks 1370 de Addinga’s zich in het gebied vestigen en in Wedde een stenen huis bouwen, de zogenaamde Wedderborg. Van hieruit trekken de Addinga’s, ongetwijfeld ook met toestemming van de bisschop, de heerschappij over Westerwolde naar zich toe. De Addinga’s regeren met willekeur en hebben vooral hun eigen belang voor ogen. Een aantal generaties van de familie Addinga’s voeren een waar schrikbewind. Nadat in 1391 Egge Addinga door de Westerwolders wordt vermoord herhaalt de geschiedenis zich in 1475; Egge II wordt met geweld uit de weg geruimd. De geschiedschrijver Ubbo Emmius schrijft dat deze moord niet te rechtvaardigen was, maar wel alleszins te begrijpen. De Addinga’s tonen geen respect voor vonnissen van de richter, eigenen zich opgelegde geldstraffen toe, laten tol heffen (waardoor handelslieden weg blijven) en ontnemen de ingezetenen hun visrechten. Vee wordt ontnomen, inwoners worden beroofd van hun huisraad of worden zonder proces in de kerker gegooid.Drie jaar na de dood van Egge II komt een slepend conflict tussen de bisschop en de stad Groningen over rechten met betrekking tot de dorpen Blijham en Bellingwolde tot een climax. De borg wordt in 1478 door de “stadjers” met steun van de Westerwolders ingenomen en afgebroken. De Addinga’s worden echter niet verdreven. De borg wordt herbouwd en in 1523 wordt de weduwe van ene Jurjen Addinga door de bisschop hersteld in de aloude positie. In 1530 wordt de borg na beleg ingenomen door Karel van Egmont, de hertog van Gelre. Veel Westerwolders ontvluchten het oorlogsgeweld. De richters van Westerwolde en de dorpen Blijham en Bellingwolde doen tevergeefs een beroep op de bisschop: maar de opbrengst van de hoenderbelasting blijkt te gering om “een peerdt tho sadelen”. In 1536 erkent de stad Groningen Karel V als heer. De stadhouder van Friesland, George Schenk van Tautenburg, wordt te hulp geroepen om de hertog van Gelre te verdrijven. Na belegering en val van de borg te Wedde wordt George door Karel V beloond met het gebied Westerwolde. De erven van George verkopen de rechten in 1561 aan de graaf van Aremberg, Johan de Ligny. Nadat deze sneuvelt in de slag bij Heiligerlee vervallen de rechten aan zijn weduwe. In 1593 wordt het gebied veroverd door het Staatse leger. Vanaf dat moment worden de rechten van het gebied regelmatig verhandeld totdat ze uiteindelijk in 1619 belanden in de handen van de stad Groningen. Deze toestand blijft bestaan tot 1795, de komst van Napoleon.

klik op de afbeeldingen voor een vergroting